MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH TỪ KẾT QUẢ CUỘC THI VẬN DỤNG KIẾN THỨC LIÊN MÔN ĐỂ GIẢI QUYẾT CÁC TÌNH HUỐNG THỰC TIỄN VÀ CUỘC THI DẠY HỌC THEO CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP – MÔN ĐỊA LÍ CẤP THCS VÀ THPT

TS. Vũ Thị Chuyên

Chuyên viên phòng Giáo dục Trung học

Thực hiện công văn số 738/SGD ĐT-TrH ngày 09 tháng 9 năm 2013 của Sở Giáo dục và Đào tạo về Tổ chức cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn dành cho học sinh và cuộc thi Dạy học theo chủ đề tích hợp dành cho giáo viên cấp THCS và THCS. Cuộc thi đã thu hút sự quan tâm của rất nhiều cán bộ quản lí giáo dục, các thầy cô giáo và các em học sinh.

Đối với bộ môn Địa lí, qua việc thể hiện của 25 bài viết của học sinh và 16 sản phẩm của giáo viên, chúng tôi có một số nhận xét ban đầu như sau:

- Nhìn chung, các bài dự thi đều nhận định Địa lí là môn khoa học tổng hợp, có nhiều thuận lợi để tổ chức Dạy học theo chủ đề tích hợp với cả ba hình thức: tích hợp liên môn; hoặc tích hợp các vấn đề mới đã được Sở GD&ĐT tập huấn hàng năm vào các chủ đề của môn học trong Chương trình hiện hành như: Sức khỏe sinh sản vị thành niên, Giáo dục môi trường, Giáo dục chủ quyền biển đảo, Sử dụng tiết kiệm năng lượng, Giáo dục kỹ năng sống, Giáo dục địa phương; hoặc vừa tích hợp liên môn vừa tích hợp các vấn đề mới vào các chủ đề của môn học.

- Việc tổ chức cuộc thi có ý nghĩa rất tích cực, các sản phẩm dự thi đáp ứng đúng mục đích của cuộc thi là từng bước giúp các nhà trường thực hiện chủ trương đổi mới đồng bộ hình thức dạy học, phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả giáo dục; tăng cường việc gắn liền dạy học trong nhà trường với thực tiễn cuộc sống và góp phần hình thành năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trung học.

- Các sản phẩm dự thi có mục tiêu rõ ràng, hình thức trình bày khá đẹp và khoa học.

- Các sản phẩm dự thi đảm bảo cấu trúc theo quy định. Phần lớn các bài dự thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn của học sinh đầy đủ các yêu cầu: tên tình huống; mục tiêu giải quyết tình huống; tổng quan về các nghiên cứu liên quan đến việc giải quyết tình huống; giải pháp và thuyết minh tiến trình giải quyết tình huống; ý nghĩa của việc giải quyết tình huống và những khuyến nghị của các em học sinh. Các sản phẩm tham gia cuộc thi Dạy học theo chủ đề tích hợp đối với giáo viên bao gồm đầy đủ: giáo án; bài giảng; thiết bị và tư liệu dạy học được sử dụng; sản phẩm, kết quả học tập của học sinh tham gia học bài.

- Chất lượng các sản phẩm của cuộc thi là những thông tin phản hồi có tác dụng tích cực giúp các nhà quản lý giáo dục đánh giá được kết quả hoạt động chuyên môn của các nhà trường, từ đó tiếp tục đưa ra các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường.

- Phần lớn các khuyến nghị của học sinh là đề nghị các nhà trường tạo điều kiện tổ chức cho học sinh có nhiều cơ hội tham gia các hoạt động thực tế, đi thực địa ngoài trời, tổ chức các chuyên đề giáo dục kỹ năng sống trong nhà trường.

1. Đối với cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn của học sinh

- Đối tượng của cuộc thi này là dành cho các học sinh THCS và THPT. Số lượng các bài dự thi của học sinh THCS nhiều hơn của học sinh THPT. Các môn học được tích hợp vào nội dung của môn học Địa lí chủ yếu gồm Ngữ văn – Lịch sử - GDCD. Trong 25 bài dự thi của học sinh, số lần các môn học được học sinh vận dụng là: Ngữ Văn 16, Lịch sử 16, GDCD 16, Sinh vật 6, Mỹ thuật 3, Hóa học 3, Tin học 2, Vật lý 2, Toán 2, Công nghệ 2 và Ngoại ngữ 1. Hầu hết trong các bài viết, phương án giải quyết tình huống thường được học sinh sử dụng kiến thức, kỹ năng liên môn của 2 đến 3  môn học. Cá biệt có một số phương án giải quyết, học sinh đã sử dụng kiến thức của hầu hết các môn học nêu trên, ví dụ “Tìm hiểu di tích đền Tràng Kênh, huyện Thủy Nguyên”, học sinh đã sử dụng kiến thức môn Địa lí để nêu lên vai trò, ý nghĩa kinh tế xã hội của khu di tích; sử dụng kiến thức môn Lịch sử để giải thích các sự kiện từng xảy ra ở nơi đây; sử dụng kiến thức môn mỹ thuật để làm nổi bật nét kiến trúc độc đáo của khu di tích; sử dụng kiến thức môn ngoại ngữ để đọc hiểu nội dung các câu đối, bảng ghi chép bằng chữ hán nho trong đền,… Một số môn học ít được học sinh kết hợp vận dụng khi giải quyết các tình huống thực tiễn như: Giáo dục an ninh quốc phòng, Giáo dục thể chất, Ngoại ngữ.

-  Một số bài dự thi có chất lượng khá tốt, từ việc lựa chọn tình huống đến việc giải quyết các tình huống đều có tính thực tiễn khá cao, phương án giải quyết có tính khả thi, việc vận dụng kiến thức liên môn để xử lý tình huống được học sinh thực hiện một cách khéo léo, khá bài bản và có tính thuyết phục cao, ví dụ bài dự thi có chủ đề “Vận dụng kiến thức môn Địa lí và Sinh học để khắc phục hiện tượng sạt lở ở núi Tiên Hội - An Lão - Hải Phòng”.

Tuy nhiên, một số bài viết còn tồn tại:

- Cấu trúc khi trình bày sản phẩm chưa theo đúng hướng dẫn của Sở GD&ĐT. Các tình huống chưa đa dạng, chủ yếu tập trung ở các chủ đề giới thiệu về di tích, thăm quan du lịch, mô tả địa lí địa phương, giải quyết các tình huống diễn ra trên lớp học.

- Việc lựa chọn các tình huống trong bài dự thi còn hạn chế:

+ Một số tình huống mang tính chung chung, hoặc mang tính giả định, không đảm bảo tính thực tiễn, ví dụ “Thuyết trình về tự nhiên, dân cư và tình hình phát triển kinh tế của Nhật Bản”, “Thuyết minh một địa danh yêu thích”,  “Nếu được làm hướng dẫn viên du lịch, em viết một bài giới thiệu cho du khách “Cát Bà – khu dự trữ sinh quyển thế giới – điểm hẹn du lịch”, “Tìm hiểu hệ thống sông ngòi của Hải Phòng”.

+ Một số tình huống đưa ra quá sức giải quyết của học sinh, ví dụ một học sinh lớp 9 đưa ra tình huống: “Đầu tư phát triển ngành trồng lúa nước ở Đồng bằng sông Hồng” hay “Nhà giàn trên biển Đông”.

- Trong một số bài dự thi đưa ra phương án giải quyết tình huống không phù hợp, tính logic khoa học còn hạn chế, ví dụ tên chủ đề là: “Sử dụng kiến thức liên môn để giải thích tại sao phải bảo vệ nguồn nước?”, nhưng phần thuyết minh tiến trình giải quyết tình huống đưa ra: phương pháp bảo vệ nguồn nước; tuyên truyền luật bảo vệ tài nguyên nước; hay một tình huống khác là: “Sử dụng các kiến thức liên môn để trình bày với các bạn về hậu quả của những cơn bão lũ ở miền Trung”, nhưng cách giải quyết tình huống là viết một bài văn.

- Một số bài dự thi không ghi đầy đủ các thông tin theo quy định (thiếu tên tình huống, lĩnh vực dự thi,…). Cá biệt có đơn vị chưa nắm vững được các tiêu chí sản phẩm cuộc thi, vì vậy cấu trúc và nội dung cả 5 sản phẩm dự thi đều được trình bày dưới hình thức các bài văn viết về “Quê hương – Đất nước – con người Việt Nam”. 

2. Đối với cuộc thi Dạy học theo chủ đề tích hợp của giáo viên

- Nội dung của các sản phẩm thể hiện rõ được tính liên môn, tính thực tiễn và khả thi.  

- Các thiết bị dạy học được sử dụng khá hợp lí, sáng tạo, ứng dụng CNTT có hiệu quả cao.

- Hầu hết các sản phẩm của học sinh rõ ràng, đủ để minh chứng kết quả học tập của học sinh.

- Một số sản phẩm có chất lượng tốt, sáng tạo về hình thức tổ chức dạy học, phát triển năng lực vận dụng tổng hợp các kiến thức, kỹ năng của nhiều môn học để giải quyết các tình huống trong quá trình học bài, đồng thời thể hiện được tính chủ động học tập của học sinh, ví dụ trong cùng một tình huống của bài học là: Thể hiện thái độ của bản thân trước vấn đề ô nhiễm môi trường của địa phương, có nhóm học sinh thể hiện theo hình thức văn hùng biện; có nhóm học sinh trưng bày một bức tranh phiếm họa; có nhóm học sinh trình chiếu các slide về hậu quả của ô nhiễm môi trường ở địa phương; có nhóm học sinh đọc bài thơ tự sáng tác về chủ đề bảo vệ môi trường (các sản phẩm được học sinh chuẩn bị ở nhà theo phương pháp dạy học dự án). 

* Một số tồn tại:

- Số lượng giáo viên tham gia cuộc thi còn rất hạn chế, nhất là đối với cấp THPT (mới chỉ có 3/56 trường THPT tham gia).

- Có sự nhầm lẫn giữa dạy học theo chủ đề Tích hợp và dạy học tích hợp kiến thức của nhiều môn học trong một tiết học, ví dụ “Dạy học tích hợp bảo vệ môi trương trong bài Phân bố dân cư, quần cư và đô thị hóa – tiết 27, bài 24, SGK lớp 10), “Tích hợp kiến thức các môn Địa lí, Vật lí, Sinh học vào giảng dạy tiết 34, bài 33: Đặc điểm sông ngòi của Việt Nam (Địa lí lớp 8).

- Qua theo dõi các video clip của giờ học trên lớp cho thấy hầu hết các bài dạy đều còn hạn chế ở kỹ thuật thiết kế và tổ chức các hoạt động học của học sinh. Trong tiến trình tổ chức hoạt động, giáo viên chưa tập trung nhiều vào việc quan sát các diễn biến trạng thái tâm lý của học sinh. Việc phân vai và phân công nhiệm vụ cho từng học sinh chưa rõ ràng, mang tính chung chung. Học sinh chưa được tư vấn về kỹ thuật ghi chép trong vở ghi, kỹ thuật lắng nghe tích cực. Hầu hết giáo viên vẫn tập trung tổ chức các hoạt động tìm hiểu kiến thức mới hơn là kỹ thuật vận dụng kiến thức tích hợp, kiến thức liên môn vào giải quyết các tình huống của bài học.

- Một số bài dự thi, phần kiểm tra kết quả học tập của học sinh không tập trung vào nội dung có sử dụng kiến thức liên môn, do vậy khó minh chứng được kết quả học tập của học sinh theo quy định của chủ đề cuộc thi.

           Để có những bài viết có chất lượng, chúng tôi xin gợi ý:

* Đối với giáo viên:

- Cần phân biệt rõ về cơ sở lý luận và phát triển cho học sinh các kỹ năng: tìm hiểu kiến thức mới-thực hành-vận dụng kiến thức của một môn học hay nhiều môn học vào giải quyết các tình huống của bài học hay trong thực tiễn cuộc sống.

- Tăng cường thời lượng tổ chức các hoạt động thực hành, vận dụng kiến thức bài học trên lớp vào giải quyết các tình huống thực tiễn cuộc sống cho học sinh.

- Trên cơ sở Chương trình giáo dục phổ thông hiện hành, các giáo viên và các nhóm chuyên môn chủ động đề xuất với Ban giám hiệu nhà trường các phương án giảng dạy các chủ đề tích hợp trong bộ môn Địa lí, hoặc các chủ đề có nội dung liên môn, liên quan đến các môn học khác.

- Các tổ nhóm chuyên môn nên xây dựng chuyên đề sinh hoạt tìm hiểu và tiếp tục đưa ra các phương án triển khai Dạy học theo chủ đề tích hợp.

- Để đáp ứng được yêu cầu cuộc thi Dạy học tích hợp theo chủ đề, giáo viên phải chủ động lên kế hoạch dạy học theo chủ đề, cùng với đó phải đổi mới việc tổ chức dạy học trên lớp, bố trí thời lượng hợp lí, đổi mới phương pháp dạy học, nhất là phương pháp dạy học theo dự án.

- Để tổ chức tốt việc dạy học tích hợp, giáo viên cần chú ý một số gợi ý sau:

+ Trước hết, giáo viên nghiên cứu kỹ trong tất cả các đơn vị chuẩn kiến thức, kỹ năng trong chương trình môn Địa lí có những đơn vị, những chủ đề nào có thể được tiến hành dạy học tích hợp, dạy học liên môn.

+ Căn cứ vào điều kiện dạy học của bản thân, tổ nhóm và nhà trường, giáo viên chủ động xây dựng kế hoạch tổ chức các hoạt động dạy học những đơn vị, chủ đề sẽ tiến hành dạy học tích hợp, dạy học liên môn đã lựa chọn nêu trên (thời lượng, hình thức tổ chức, cơ sở vật chất, phương pháp và kỹ thuật dạy học, tài liệu dạu học,..).

+ Thiết kế giáo án bài học có chủ đề tích hợp, cần vận dụng kiến thức liên môn. Từ mục tiêu bài học đến việc tổ chức các hoạt động bài mới, củng cố và kiểm tra đánh giá phải thể hiện rõ nội dung tích hợp, môn học được tích hợp, tiến trình và kỹ thuật tích hợp một cách sáng tạo, bài bản và giàu tính thuyết phục.

+ Một bài học Địa lí trên lớp cơ bản bao gồm: hoạt động khởi động; hoạt động tìm hiểu bài mới; hoạt động thực hành; hoạt động vận dụng giải quyết các tình huống thực tiễn và hoạt động phát triển mở rộng bài học. Để thuận lợi cho việc dạy học tích hợp, việc tích hợp các vấn đề mới (Giáo dục môi trường, Chủ quyền biển đảo, Sử dụng tiết kiệm năng lượng Biến đổi khí hậu…) chủ yếu được tiến hành trong bước tổ chức hoạt động tìm hiểu kiến thức mới, còn việc tích hợp kiến thức liên môn chủ yếu được tiến hành trong các hoạt động vận dụng giải quyết các tình huống thực tiễn cuộc sống. Tuy nhiên, cũng không thể áp dụng cứng nhắc bài học nào cũng dạy học tích hợp và kết quả của dạy học tích hợp còn phụ thuộc nhiều yếu tố khác.

+ Nên đa dạng hóa các hình thức dạy học tích hợp: tổ chức các giờ ngoại khóa, hoạt động ngoài giờ lên lớp, tổ chức đi thực địa,…Với mỗi hình thức tổ chức dạy học tích hợp khác nhau, cần phải xây dựng kế hoạch dạy học thích hợp. Không nên quá lạm dụng việc dạy học tích hợp dễ dẫn đến tính hình thức, không đảm bảo chuẩn kiến thức, kỹ năng của chương trình bộ môn Địa lí.

+ Khi xây dựng phương án kiểm tra, đánh giá, đối với phần kiến thức, kỹ năng đã tiến hành dạy học tích hợp, dạy học liên môn nên ra dạng đề mở, đề có tình huống thực tiễn để giúp học sinh có cơ hội phát triển năng lực vận dụng kiến thức tổng hợp, kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn cuộc sống, gắn việc học ở nhà trường với nhu cầu phát triển của học sinh ở địa phương và cộng đồng.

* Đối với học sinh:

- Cần cập nhật các bài viết, các thông tin trên các trang mạng liên quan đến việc tổ chức dạy học tích hợp và vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn, từ đó nắm vững cơ sở lí luận và có nhận thức đúng đắn về sự cần thiết tham gia các hoạt động dạy – học theo chủ đề trên đây.

- Khi đưa ra một tình huống thực tiễn thường phải có thời gian và không gian cụ thể, tình huống đưa ra là có thực, không phải là tình huống giả định. Các tình huống phải xuất phát từ nhu cầu phát triển năng lực học tập của học sinh và đảm bảo tính vừa sức, khả thi khi giải quyết.

- Tình huống thực tiễn không nhất thiết phải là các tình huống xảy ra bên ngoài nhà trường. Không phải tình huống thực tiễn nào cũng có thể trở thành vấn đề cần giải quyết đối với học sinh. Trong cùng một vấn đề xảy ra, nó có thể trở thành tình huống cần giải quyết đối với học sinh này nhưng không là tình huống cần giải quyết của các học sinh khác.

- Tính sáng tạo, độc đáo của bài thi vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn được thể hiện rõ nhất ở việc học sinh đưa ra được các phương án giải quyết có tính chủ động, đặc biệt là năng lực vận dụng các kiến thức liên môn để giải quyết tình huống một cách khéo léo, giàu tính thuyết phục.

- Địa lí là một môn khoa học tổng hợp, do vậy bài học Địa lí nào cũng giúp cho học sinh vận dụng khi cần giải quyết các tình huống thực tiễn và để giải quyết tốt bất kỳ tình huống thực tiễn nào, học sinh cũng nên vận dụng kiến thức của các môn học khác nhau có liên quan đến lĩnh vực đó. Việc vận dụng kiến thức môn để giải quyết tình huống thực tiễn phải được tiến hành thường xuyên, trở thành thói quen học tập của học sinh ở tất cả các bài học, nhưng không áp dụng một cách hình thức và cứng nhắc.

* Đối với các nhà quản lí giáo dục trong các nhà trường:

- Quân tâm chỉ đạo công tác này một cách thường xuyên, liên tục. Có kế hoạch trong chỉ đạo, phân công cán bộ phụ trách rõ người rõ việc.

- Trước khi gửi các bài viết, các sản phẩm dự thi, các nhà trường nên rà soát lại các sản phẩm đó để đảm bảo đúng, đầy đủ các yêu cầu của cuộc thi.  

- Tăng cường công tác tư vấn, tổ chức các chuyên đề Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn cho học sinh và các chuyên đề Dạy học theo chủ đề tích hợp cho giáo viên cấp trường, cấp liên trường, cụm trường.

           - Có các biện pháp để động viên, khuyến khích giáo viên và học sinh tích cực tham gia cuộc thi Vận dụng kiến thức liên môn để giải quyết các tình huống thực tiễn dành cho học sinh và cuộc thi Dạy học theo chủ đề tích hợp dành cho giáo viên. Các nhà trường cần coi đây là một trong những chỉ tiêu đánh giá thi đua, đánh giá chất lượng hoạt động chuyên môn của các tổ nhóm chuyên môn trong nhà trường.

Hải Phòng, tháng 2 năm 2014